Geschiedenis spoorwegen in en om Roosendaal

Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.

Per tram van Breda naar Princenhage (Centrale Werkplaats)

Dit verslag is bedoeld om in woord en beeld enig inzicht te geven, hoe en waar de tram van de Zuid-Nederlandsche Stoomtramweg-Maatschappij (ZNSM) reed, op weg van Breda naar Princenhage (Centrale Werkplaats).

01. De kaart geeft een overzicht van de ligging van de ZNSM-tramweg (in rood tussen het station van de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen (SS) te Breda en het dorp Princenhage. Alle halten (vaste stop volgens dienstregeling) en stopplaatsen (alleen op verzoek) zijn ingetekend. Behalve de ZNSM zijn ook de lijnen van de beide paardentramwegmaatschappijen in Breda (Ginnekensche Tramweg Maatschappij (GiTM) en Tramweg Breda-Mastbosch (BM) aangeduid.

02. Locomotief ZNSM 2 staat op het Stationsplein van Breda klaar voor vertrek met een reizigerstram in de richting Princenhage. Achter de tram is het stationsgebouw van de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen (SS) te zien. Foto van 21 augustus 1934.

03. Gezicht vanuit het westen op het spoorwegstation Breda. Op het Stationsplein lag een verbindingsspoor tussen de twee tramweg-maatschappijen. Enerzijds was dit bedoeld voor de overgave- en overname van goederenwagens tussen de ZNSM (uit het westen) en de ZSM (Zuider Stoomtramweg Maatschappij) uit het oosten. Links staan er drie van de ZNSM en rechts achteraan één van de ZSM. Anderzijds kon de ZNSM langs dit spoor het oostelijke gedeelte van het emplacement van de SS bereiken voor de overgave en overname van goederen(zie ook kaartjes verderop). Op de voorgrond ligt het spoor (met wisselplaats) van de BM (Tramweg Maatschappij Breda - Mastbosch), die een paardentram naar en van het Mastbos expoiteerde. Ansichtkaart uit circa 1910.

04. Gezicht vanuit het oosten op het spoorwegstation Breda. Op het Stationsplein lag een verbindingsspoor tussen de twee tramweg-maatschappijen. Enerzijds was dit bedoeld voor de overgave- en overname van goederenwagens tussen de ZNSM (uit het westen) en de ZSM (Zuider Stoomtramweg Maatschappij) uit het oosten. Duidelijk is ook het verbindingsspoorte zien. Let ook even op de twee dienstgebouwen, links op de foto. Foto uit circa 1910.

05. Plattegrond (oostzijde in drie delen) van het spoorwegemplacement te Breda met sporenligging van de tramwegmaatschappijen. De ZSM had haar huisvesting aan de oostzijde van het Stationsplein. Zij kon het emplacement van de Staatsspoorwegen (SS) alleen bereiken via een wisselplaats ter hoogte van de rijtuigenloods van de SS (links). Van diezelfde wisselplaats mocht ook de ZNSM gebruikmaken om haar spoor voor de overlading van goederen op het emplacement van de SS te bereiken. (Situatie uit 1913)

06. Plattegrond (midden van drie delen) van het spoorwegemplacement te Breda met sporenligging van de tramwegmaatschappijen. De ZNSM stak vanuit het westen het hele Stationsplein over voor de overgave en overname van goederen bij de SS. Midden op het plein hadden de twee paardentramondernemingen (GTM en BM) hun begin- en eindpunt. De ZNSM had ook een eigen wisselplaats ter hoogte van de toenmalige vroegere stationschefwoning op de hoek van de Spoorstraat en de Emmastraat. (Dat gebouw staat er nog steeds, als enige van alles wat vroeger aan het Stationsplein stond. De wisselplaats werd in de jaren twintig nog aanzienlijk naar het westen uitgebreid. Situatie uit 1913.

Reizigers van de ZNSM konden bij aankomst steeds uitstappen op het verbindingsspoor tussen de twee tramwegmaatschappijen op het Stationsplein, dus pal voor het stationsgebouw. Daarna werd het tramstel teruggezet naar de wisselplaats in de Spoorstraat, waar de locomotief 'omliep'. Pas tegen de tijd van vertrek reed het tramstel achteruit naar het Stationsplein. Na het instappen van de reizigers begon de reis naar het westen (tot in Steenbergen of Halsteren) of naar het zuiden (tot in Brasschaat en Antwerpen).

07. Locomotief ZNSM 3 staat op het Stationsplein van Breda, gereed voor vertrek met een bagagewagen en twee vierassige rijtuigen uit de de serie AB2 - AB7). Rechtsachter is het dak van het stationsgebouw te zien. Foto E.W. Vreedenberg, 23 augustus 1927.

08. Locomotief ZNSM 4 vertrekt met een bagagewagen en de zeer moderne reizigersrijtuigen AB 1 en AB 2 vanaf het Stationsplein in de richting Princenhage. De foto is gemaakt vanaf het plantsoen, kijkend in noordwestelijke richting naar de Spoorstraat. Achter de tram staan de twee dienstgebouwen van de SS, die pal ten westen van het stationsgebouw (zie ook op voorgaande tekening en foto) staan. Foto B.J. Dijkman, 16 mei 1932.

09. Nogmaals het zeer moderne reizigersrijtuig AB 1 op het Stationsplein te Breda in beeld, compleet met twee conducteurs. Slechts twee jaar later was de stoomtram in West-Brabant verleden tijd. Overigens werden deze rijtuigen door de Rotterdamsche Tramweg-Maatschappij (RTM) voor een billijke prijs overgenomen en deden ze nog vele jaren dienst. Foto B.J. Dijkman, 16 mei 1932.

10. Ter hoogte van de auto's, tussen het stationspostgebouw uit 1939 (links in beeld) en het stationsgebouw, werd op de vorige foto de tram in 1932 gefotografeerd. De twee gebouwtjes op deze foto zijn ook goed te herkennen in het vorige beeld, zij het dat er nog een en ander bij was gebouwd. Foto Marius Broos, 29 december 1971.

11. Locomotief ZNSM 4 rijdt met een lange tram in de Spoorstraat te Breda en is onderweg naar het Stationsplein. Rechts staan de twee locomotievenloodsen van de SS uit de jaren negentiende eeuw (zie tekening). Het eerste rijtuig (AB 1) achter de locomotief werd in 1915 door Allan in Rotterdam gebouwd. Van dit type was er maar één bij de ZNSM. Het laatste rijtuig is er één uit de serie AB 2 - AB 7. De overige rijtuigen werden gebouwd door La Métallurgique in Belgie en waren veel ouder. Foto B.J. Dijkman, 16 mei 1932.

12. Plattegrond (westzijde van drie delen) van het spoorwegemplacement te Breda met sporenligging van de tramwegmaatschap-pijen. De ZNSM had ook nog een kort spoortje voor de overlading van goederen aan de westzijde van het emplacement van de SS, dat later nog werd doorgetrokken tot op het industriegebied aan de Belcrumweg. Eén van de twee paardentramondernemingen (Breda- Mastbosch) had haar spoor aan de zuidzijde van de Spoorstraat en maakte bij de Mark gebruik van het spoor van de ZNSM op de brug. De ZNSM bediende de industriele bedrijvigheid aan de westzijde van de Mark. Meer naar het westen lag haar spoor aan de zuidzijde van de Tramsingel, pal langs het water. (Situatie uit 1913)

13. Een lange goederentram van de ZNSM, beladen met fruit, is zojuist de brug over de Mark gepasseerd en rijdt de Spoorstraat in, op weg naar het Stationsplein. Op de achtergrond staan links de locomotievenloodsen van de SS en rechts de bebouwing op de hoek met de Academiesingel. Het hoekpand is anno 2021 nog steeds aanwezig. Foto B.J. Dijkman, 18 juli 1932.

14. Gezicht op de splitsing of samenkomst van het spoor van de ZNSM (links) en dat van de 'Tramweg-Maatschappij Breda - Mastbosch' ter hoogte van de Academiesingel. De beide sporen buigen vanaf de fotograaf gezien naar links de Spoorstraat in en liggen min of meer naast elkaar tot op het Stationsplein. Ansichtkaart uit circa 1905.

15. Heden ten dage staat het woningencomplex tussen de Academiesingel en de Spoorstraat er nog steeds, zij het al wat verzakt door de slappe ondergrond en het vele (spoor-)wegverkeer in de buurt. Foto Marius Broos, 28 februari 1992.

16. Vanaf 24 juli 1890 reed de ZNSM een eerste stoomtramdienst vanaf de Haagpoort via Princenhage, Rijsbergen en Zundert naar Wuustwezel (grens) met aansluiting op de tram naar Brasschaat (Antwerpen). Pas op 31 december 1892 werd het gedeelte vanaf de Haagpoort naar de Markkade (westzijde) in gebruik genomen. Het duurde nog tot 23 maart 1893, voordat de ZNSM naar het station van de Staatsspoorwegen kon rijden. In die drie maanden tijd was er een tijdelijk eindpunt gevestigd aan de westzijde van de Mark.

Dat de tramwegverbinding met het spoorwegstation zo lang moest duren, lag aan het feit dat de dubbele klapbrug over de Mark niet op trams was berekend. Grotendeels op kosten van de ZNSM werd deze brug dan ook vervangen door een stalen draaibrug, die op de overigens slechte foto goed is te zien. De brug diende overigens ook voor het wegverkeer. Een tram, bestaande uit een locomotief ZNSM, serie 1 t/m 5 uit 1890, met een post-bagagerijtuig, een rijtuig 1e klasse en een rijtuig 2e klasse met middenbalkon (met aan weerszijden 'Roken' en 'Niet-Roken' passeert de brug. Rechts ligt de Markkade met een spooraansluiting naar de suikerfabriek 'Wittouck' achter de rug van de fotograaf.

17. In de jaren twintig werd het kopspoor ten westen van de Spoorstraat doorgetrokken tot op het industriegebied aan de Belcrum-weg. Op 16 juli 1932 poseert het personeel van een goederentram aan de Belcrumweg voor fotograaf B.J. Dijkman. Locomotief ZNSM 16 was heel apart bij de ZNSM. Deze machine van de 'Machinefabriek Backer & Rueb' te Breda was tientallen jaren eerder besteld door de 'Maatschappij tot Exploitatie van Tranmwegen' voor haar nieuwe lijn Gouda - Schoonhoven, maar kon niet worden afgeleverd, omdat de bouw van dat traject moest worden gestaakt wegens enorme verzakkingen. Vandaar dat de locomotief pas in 1913 werd verkocht aan de beetwortelsuikerfabriek 'St.-Antoine', liggend aan de Mark onder de gemeente Oud en Nieuw Gastel. Na de sluiting van deze fabriek kwam de locomotief pas in 1928 in handen van de ZNSM. Aan de overzijde van de Mark staat suikerfabriek 'Wittouck', die een eigen aansluiting had op de ZNSM. Op het spoor in de Markkade staat een gesloten goederenwagen van de ZNSM. Foto B.J. Dijkman, 18 juli 1932.

18. Gezicht vanuit het zuidoosten op het fabrieksgebouw van de N.V. IJzergieterijen en Emailleerfabrieken ("DE ETNA') aan de Tram-singel 17 te Breda. Het voor die tijd al grote wagenpark van de Etna staat opgesteld vóór het gebouw. Het bedrijf begon als een eenvoudige ijzergieterij aan de Haagdijk. In 1888 verhuisde de fabriek naar de Tramsingel. Het bedrijf heet dan 'De Etna'. Vanaf 1930 werden er (kortweg gezegd) fornuizen, haarden, kachels en sanitaire artikelen vervaardigd. Op het gebouw staat echter nog veel meer: 'emailleeren, asphalteeren, vernikkelen, verkoperen, vertinnen, verzinken, kopergieterij, veevoederketels, vulkachels, vulhaarden, gascomforen, petroleumstellen, machinerie en bouwartikelen'. Op de achtergrond staat de nieuwe Sint Theresiakerk. Rechts ligt de tramweg van de ZNSM. Foto uit circa 1935.

19. Het tracé van de ZNSM is in beeld gebracht op een foto van KLM Aerocarto uit circa 1920. Rechtsonder ligt de fabriek van 'De Etna', waar de tram de eerste halte had voor het in- en uitlaten van arbeiders. Het spoor op de Belcrumkade aan de oostzijde van de Mark) is nog niet aangegeven, want daarvoor moest eerst de Spoorweghaven worden gedempt. Alleen op de Markkade (aan de westijde van de Mark) had de ZNSM enig goederenvervoer naar en van de fabrieken, zoals de suikerfabriek en de chocoladefabriek 'Kwatta'. Tussen 'De Etna' en de Haagpoort zijn geen foto's of ansichtkaarten bekend, vandaar dat de volgende beelden pas in de Tramsingel bij het vroegere complex van de ZNSM zijn opgenomen.

20. Gezicht op de Haagpoortbrug, tussen de Nieuwe Haagdijk (achter de fotograaf) en de Haagweg (links), met een paardentram van de ZNSM, op weg vanuit Princenhage (in de zomermaanden van en naar Liesbosch) naar de Grote Markt. Vanaf dit kruispunt kijkt de fotograaf in noord-oostelijke richting uit op de Tramsingel met het stationsgebouw en het emplacement van de ZNSM. Aan het perron achter het stationsgebouw staat een stoomtram gereed voor vertrek in de richting Princenhage. Ansichtkaart uit circa 1905.

Aan de Haagpoort was in 1891 een klein semi-permanent stationsgebouw in houten vakwerkbouw opgetrokken. In dat jaar was in Breda de Vestingwet nog van toepassing, zodat in geval van oorlog ter vergroting van het schootsveld alleen gemakkelijk vanuit de stad in brand te schieten gebouwen mochten worden opgetrokken.

Al in 1895 kocht de ZNSM een heel stuk grond buiten de Haagpoort ter grootte van 1,5 hectare. Na het ophogen en bouwrijp maken verrees daarop een driesporig emplacement met goederenloods, waterreservoirgebouw, verhoogde laad- en losplaats voor vee, weegbrug en waterkraan, zie tekeningen 1902, 1907 en 1910. Vandaar dat na 1902 het tracé langs de Tramsingel overbodig werd en op vijftig meter na (laad- en losspoor) werd opgebroken.

Tot in 1907 bevond het stationsgebouw zich nog in oorspronkelijke toestand. In dat jaar 1907 kwam er aan de zuidzijde (links) een wachtkamer met buffet tot stand en werd het gebouw flink uitgebreid, zowel in de lengte als in de hoogte (aan de noordzijde, rechts). Het stationsgebouw zou nog vijfmaal in vijtien jaar tijd worden verbouwd en vergroot voor het de grootste omvang had. Hier werd ook het Bureau van Administratie gehuisvest.

21. Emplacement ZNSM te Breda Haagpoort, 1902. Betekenis van de cijfers: 1 = bureau van administratie, 2 = stationsgebouw (met café en wachtkamer), 3 = kantoor, 4 = goederenloods, 5. = los- en laadplaats voor vee, 6 = waterkraan, 7 = weegbrug. 8 = laad- en losweg. Tekening Marius Broos, Roosendaal.

22. Emplacement ZNSM te Breda Haagpoort, 1907. Betekenis van de cijfers: 1 = bureau van administratie, 2 = stationsgebouw (a = café, b = wachtkamer), 3 = kantoor, 4 = goederenloods, 5. = los- en laadplaats voor vee, 6 = waterkraan, 7 = weegbrug. 8 = laad- en losweg. Tekening Marius Broos, Roosendaal.

23. Emplacement ZNSM te Breda Haagpoort, 1910. Betekenis van de cijfers: 1 = bureau van administratie, 2 = stationsgebouw (a = café, b = wachtkamer), 3 = kantoor, 4 = goederenloods, 5. = los- en laadplaats voor vee, 6 = waterkraan, 7 = weegbrug. 8 = laad- en losweg. Tekening Marius Broos, Roosendaal.

24. Het stationsgebouw van de ZNSM in chalet-stijl met decoratief vakwerk aan de Haagpoort in Breda is vaker uitgebreid. De aan-bouw links uit 1907 is een wachtkamer met buffet. Op de muur rechts pronkt een reclame van de Steenhouwerij Van Pruissen, circa 1910.

25. Uiterst links zit de uitbater van het stationsbuffet Dirk Tebben Sr. Hij is geboren te Middelburg op 6 december 1865 en overleden op 26 januari 1953 te Breda. De man is hoogstwaarschijnlijk in gesprek met directieleden van de ZNSM, onder het genot van een goed glas bier. Op de tafel ligt nog een krant. Foto uit circa 1910.

26. Station Haagpoort, hoek Tramsingel - Haagweg (ZNSM). De familie Tebben is de koffiehuishouder van de wachtkamer (in aan-bouw links). Voor de deur (links) staat Dirk Tebben sr., geboren te Middelburg op 6 december 1865 en overleden op 26 januari 1953 te Breda. In de deuropening staan zijn kleindochter Rietje Tebben (geboren op 18 augustus 1916 en overleden op 15 september 1988) met haar moeder Johanna Cornelia Tebben-Sips (geboren op 30 april 1891 en overleden op 13 oktober 1938). Uiterst rechts staat Dirk Tebben (geboren op 26 november 1889 en overleden op 8 december 1965), vader van Rietje en echtgenoot van Johanna Cornelia Tebben-Sips.

In het raam boven staan Dirk Tebben jr. (zoon van Dirk Tebben, rechts op de foto), geboren op 29 juli 1919 en overleden op 7 maart 1973) en zijn oma Elisabeth Tebben-Korebrits geboren op 14 januari 1867 en overleden op 12 februari 1951. De uitbundige versiering is aangebracht ter ere van het bezoek van de koninklijke familie, vanwege het eeuwfeest der Koninklijke Militaire Academie (KMA) in 1928.

27. Gezicht op het stationsgebouw met wachtkamer annex buffet, vanuit het westen. Links ligt het emplacement. Op de gevel van de wachtkamer hangt een bord met daarop de tekst 'Zuid-Nederlandsche Stoomtramweg-Mij, Station Haagpoort'. Foto uit circa 1925.

28. Juist buiten het station Haagpoort (links) staat locomotief ZNSM 6, kort voor het veertigjarig jubileum in 1929, met een bagage-wagen en twee Allan-rijtuigen uit de serie AB 2 t/m 7. De fotograaf kijkt in noordoostelijke richting.

29. Het stationsgebouw aan de Haagpoort, hoek Tramsingel, groeide in zes verbouwingen uit tot het hoofdkantoor van de ZNSM en later de BBA. Bij de fusie van de zes tramwegmaatschappijen in Noord-Brabant werd het gebouw de nieuwe directiezetel en hoofd-kantoor van de BBA. Geheel links staat de in 1934 aangebouwde wachtkamer voor de reizigers. De in 1907 voltooide wachtkamer met buffet was al eerder door kantoorpersoneel in gebruik genomen. Foto van 8 november 1940.

30. Bij de verbouwing in 1934 werd aan de straatzijde een ijzeren hek geplaatst ter afscheiding van een twee meter brede strook grond met beplanting. Op 18 december 1934 werd het gebouw feestelijk in gebruik genomen. Al spoedig bleek het te klein, daarom werd in 1936 een nieuwe zijvleugel aangebouwd (uiterst rechts met plat dak). Boven de hoofdingang werd een topgevel in het dak gemaakt. de facelift werd voltooid met het aanbrengen van twee grotere dakkapellen, zodat de zolder kon worden gebruikt voor opslag. Links staat de Sint Annakerk met het kenmerkende torentje aan de straatzijde. Een grote toren ontbrak, slechts op de viering stond een vieringtorentje. Rechts staan de twee panden Tramsingel 112 en 113 (toen een drankenslijterij), die er nog altijd zijn.

31. Het station van de ZNSM aan de Haagpoort lag tussen de huizen aan de Tramsingel (boven, oostzijde) en die aan de Rietmaker-straat (onder, westzijde). Slechts op een foto van KLM Aerocarto uit circa 1923 komt het emplacement met stationsgebouw/kantoor en overige opstallen goed in beeld. Rechts van het midden (en van boven naar beneden) liggen de bomenrijke Nieuwe Haagdijk, de Haagpoortbrug over de Aa of Weerijs en de bomenrijke Haagweg naar Princenhage. Rechts staat de Sint Annakerk met torentjes aan de straatzijde en op het vieringdeel, en daaronder onderwijsinstellingen en een kloostercomplex. De straat linksonder is de Dijklaan. De ligging van de tramweg is ingetekend met een witte lijn over het emplacement.

32. Zoals op de foto vanuit de lucht goed is te zien, stond er rij huizen tussen de in- en de uitgang van het ZNSM-emplacement. Dat waren de panden Tramsingel 96 t/m 113, daterend van vóór 1890. En die staan er anno 2022 nog allemaal, zoals op de foto uit Google Earth is te zien, waarop de plattegrondtekening van het emplacement uit 1890 is geprojecteerd. Wel is duidelijk dat veel percelen na het vertrek van de ZNSM een grotere tuin hebben gekregen. Een vergelijking met de foto van KLM Aerocarto spreekt eveneens voor zich.

33. De situatie op de dag van vandaag vanuit het noorden ter hoogte van de Bleeklaan (rechts om de hoek) laat zien dat de in- of uitgang van het vroegere emplacement na het vertrek van de BBA in de jaren na 1980 aan deze kant is opgevuld door een blok nieuwe appartementen. De tramweg lag aan de linkerzijde van de Tramsingel, ongeveer waar nu het fietspad is en stak vervolgens de weg over naar de nieuwbouw op de hoek (zie tekeningen). Alleen in de jaren 1890-1892, toen er nog geen emplacement was, bleef de tram tot aan de bocht naar de Haagweg links rijden.

34. De situatie op de dag van vandaag vanuit het zuiden (ter hoogte van het vroegere stationgebouw van de ZNSM (en later hoofd-kantoor van de BBA) laat de panden Tramsingel 96 t/m 113 (vooraan, destijds drankenslijterij) zien. Links staat nu een nieuw kantoor-gebouw, ongeveer op de plaats van het latere BBA-hoofdkantoor en het eerdere van de ZNSM. De tramweg lag alleen in de jaren 1890-1892, toen er nog geen emplacement was, aan de rechterzijde van de Tramsingel, ongeveer waar nu het fietspad is en stak vervolgens achter de fotograaf de weg over naar de Haagweg (zie tekeningen).

35. Rechts staan de twee panden Tramsingel 112 en 113 (destijds drankenslijterij van J.B. Nefkens, sinds 1910), in het midden het kantoor van de ZNSM in vakwerkstijl en links de gotische Sint Annakerk, gebouwd in 1905. De foto dateert uit de jaren dertig.

36. Links staat het latere kantoor van de BBA en verderop de huizen aan de Tramsingel 96 t/m 113. Foto uit circa 1980.

37. Waar vroeger het tramwegemplacement van de ZNSM aan de Tramsingel was, stonden na 1936 steeds meer autobussen van de BBA, totdat die in de jaren tachtig steeds meer elders werden gehuisvest. Rechts staan de panden aan de Tramsingel 96 t/m 113.

38. Waar vroeger het tramwegemplacement van de ZNSM aan de Tramsingel was, stonden na 1936 steeds meer autobussen van de BBA, totdat die in de jaren tachtig steeds meer elders werden gehuisvest. Rechts staan de panden aan de Tramsingel 96 t/m 113.

39. Na het vertrek van de BBA dat rond 1980 op gang begon te komen, ontstond er voor de panden Tramsingel 96 t/m 113 ruimte voor uitbreiding van de 'achtertuin', zoals op de foto uit Google Earth goed is te zien. Ziet het er aan de voorzijde nog behoorlijk uit, achter de huizen was dat wel wat anders in een studentenstad.

40. Kijkend in noordoostelijke richting, ter hoogte van het kruispunt Dijklaan (links) en Oranjeboomstraat (rechts), lag de tramweg van de ZNSM rechts van het brede middendeel van de Haagweg. Achter de rug van de fotograaf versmalde de weg, zodat het spoor dat ook volgde. In de verte rijst de toren van de Sint Barbarakerk (kathedraal, gesloopt in 1969-1970) aan de Prinsenkade op. De plaats van deze foto is aangeduid met een kruisje op de hiervoor geplaatste foto van KLM Aerocarto. Ansichtkaart uit circa 1925.

41. Ongeveer een vijftigtal meters in de richting van Princenhage en dan in de jaren vijftig ter hoogte van de Kolfbaanstraat, met rechts de kruising Dr. Jan Ingenhouszplein, zijn in de verte nog steeds dezelfde gebouwen te zien, met in het midden de toren van de Sint Barbarakerk (kathedraal, gesloopt in 1969-1970) aan de Prinsenkade. Wat meer naar rechts rijst het kenmerkende torentje aan de straatzijde van de Sint Annakerk op. Een grote toren ontbrak, slechts op de viering stond een hoger vieringtorentje (uiterst rechts zichtbaar). De toren tussen deze twee behoorde toe aan een kloostercomplex met onderwijsinstellingen. Van de tramweg (vroeger rechts in beeld liggend) is dan al lang niets meer te herkennen.

Inmiddels naderen we de vroegere rand van de bebouwde kom van Breda. Die van Princenhage lag enkele kilometers verderop naar het zuidwesten. Vandaar dat er van dit tussengelegen gebied nauwelijks of geen foto's of ansichtkaarten met daarop een tramweg bekend zijn. We maken daarom na een kaart (in twee delen) een grote sprong naar de kom van Princenhage.

42. De plaats van het onderstaande pand is in het kaartdeel hierboven aangegeven aan de rechterkant met een kruisje. In de grijze delen kwam in de jaren 1880-1914 nieuwe bebouwing tot stand. Als de bewoners goed op de dienstregeling keken, konden ze met de tram naar de stad.

43. Slechts van het hotel-pension-restaurant 'De Koepel' aan de Haagweg 151 is een ansichtkaart voor reclamedoeleinden bekend. Het echtpaar A.H. Severijnen-Klijsen met minstens acht kinderen gaf vanaf eind 1919 tot januari 1924 in dit kleine pand onderdak aan passerende gasten. Voor fl. 2,50 had je logies met ontbijt. Voor fietsers was een voetpomp aanwezig. Kennelijk liep de zaak niet, maar Severijnen was 'pulpagent' van beroep... ! Duidelijk is de tramweg pal voor het hotel te ontwaren. Foto N. van Zijverden, 1920.

44. De kaart geeft een overzicht van de ligging van de ZNSM-tramweg (in rood tussen het station van de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen (SS) te Breda en het dorp Princenhage. Alle halten (vaste stop volgens dienstregeling) en stopplaatsen (alleen op verzoek) zijn ingetekend. Behalve de ZNSM zijn ook de lijnen van de beide paardentramwegmaatschappijen in Breda (Ginnekensche Tramweg Maatschappij (GiTM) en Tramweg Breda-Mastbosch (BM) aangeduid. De kaart eindigt bij de stopplaats De Roskam, aan de rand van toenmalige bebouwing van Princenhage.

45. Het voormalige hotel-café-restaurant 'Blomkool' aan de Haagweg 217 in latere jaren. Destijds was dit voor de ZNSM een stop-plaats, wanneer er zich reizigers aandienden.

46. De villa 'Princenoord' aan de Haagweg 366 in latere jaren. Destijds was dit voor de ZNSM een stopplaats, wanneer er zich reizigers aandienden.

47. Kijkend vanuit Princenhage op het kruispunt van de Haagweg met de Esserstraat (rechts achter de rug van de fotograaf, als weg tussen Haagweg en Dreef, zie kaart) en de huidge Laan van Mertersem (rechts in beeld) lag de tramweg uit de richting Breda rechts en dat zou zo blijven totdat de Haagweg in de historische kom van Princenhage zodanig versmalde dat de tram rechtsrijdend de Markt bereikte. Rechts staan de panden Haagweg 383, 381, 379 et cetera. Links buiten beeld staat tegenwoordig het vrijstaande pand Haagweg 416. Foto uit circa 1935.

48. Kijkend vanuit Princenhage op het kruispunt van de Haagweg met de Esserstraat (rechts achter de rug van de fotograaf) lag de tramweg uit de richting Breda rechts en dat zou zo blijven totdat de Haagweg in de historische kom van Princenhage zodanig versmalde dat de tram rechtsrijdend de Markt bereikte. Rechts staan de panden Haagweg 383, 381, 379, et cetera. Links, buiten beeld, staat tegenwoordig het vrijstaande pand Haagweg 416. Foto uit circa 1935.

49. De huidige toestand van de Haagweg en de panden Haagweg 383 383, 381, 379, et cetera. Op Haagweg 375 is inmiddels al vele jaren Bierclamemuseum gevestigd. De tramweg van de ZNSM lag op de plaats van de de geparkeerde auto's rechts. Foto uit Google Earth, 2021.

50. De woning aan de Haagweg 416 te Princenhage, met rechts de tramweg van de ZNSM. Rechts kwamen in de jaren twintig de huizen aan de Haagweg 383, 381, 379, et cetera tot stand. Foto uit circa 1910.

51. De huidige toestand van de Haagweg en het panden Haagweg 416. De tramweg van de ZNSM lag juist rechts buiten beeld. Foto uit Google Earth, 2021.

52. Tussen het kruispunt van de Haagweg met de Esserstraat en de Laan van Mertersem (zoals op de vorige foto's is genoemd) en de Markt (op bovenstaande ansichtkaart in de verte) kwam de tramweg haast vanzelf aan de rechterzijde (noordzijde) van de Haagweg te liggen en dat zou zo blijven tot op de Markt in Princenhage. Misschien merkwaardig is nu het vier-railige spoor op deze plaats, dat verder op geen enkele foto of ansichtkaart in Princenhage voorkomt. Ansichtkaart uit circa 1905.

Overigens paste de ZNSM deze specifieke constructie met de naam 'strengelspoor' in haar infrastructuur meer toe, onder andere in de op- en afrit naar en van een dijk bij het 'Gastelschveer' te Oud Gastel. Want een wissel leggen op een plek, waarna een krappe boog volgt, is vragen om ontsporingen met mogelijk ernstige gevolgen, zoals op een drukke Markt in Princenhage. Door ervaringen elders wijzer geworden, legde de ZNSM na 1900 in zulke gevallen het wissel een honderdtal meters terug, waarna de tram vlotter de boog indraaide in de richting Rijsbergen. Ook in omgekeerde richting had dit natuurlijk zijn voordelen.

53. Eenmaal bijna op de Markt splitste de tramweg van de ZNSM in een tak naar Rijsbergen, Zundert en Wernhout, etcetera en een tak naar Liesbosch, Etten, Oudenbosch, etcetera. De eerstgenoemde tak boog met een krappe over de Markt in zuidelijke richting naar de Dreef, waar het spoor aan de westzijde van de weg kwam te liggen. De andere tak ging rechtdoor in westelijke richting. Foto uit Google Earth, 2021.

54. Vanaf het bordes van het vroegere gemeentehuis in Princenhage had je in vroeger een prachtig gezicht op de komende en gaande trams naar en van drie richtingen. Zojuist is een paardentram vanaf de Grote Markt in Breda is met twee rijtuigen in Princen-hage aangekomen. Liefst achttien maal per dag reed een paardetram vanaf de Grote Markt via Reigerstraat, Havermarkt, Vismarkt-straat, Prinsenkade en Haagdijk naar het station aan de Haagpoort. Vanaf hier reden er negen door naar de Haagse Markt in Princenhage, waarvan er in de zomer zeven diensten werden doorgetrokken naar het Liesbosch (Hotel Burck). Een tweetal gekoppelde open (zomer)rijtuigen, getrokken door een span paarden, staat gereed voor vertrek naar het Liesbosch.

55. Overigens is het huis Haagse Markt 16-16A de laatste jaren nogal veranderd qua kleur en uitstraling, links in 2016 en rechts in 2020

56. Overigens is het pand Haagse Markt 16-16A de laatste jaren nog al veranderd qua kleur en uitstraling, links in 2016 en rechts in 2020.

57. Staand voor het gemeentehuis 'draaide' de tram voor je langs om vervolgens de Dreef te bereiken. Ansichtkaart uit circa 1915.

58. Staand voor het gemeentehuis 'draaide' de tram voor je langs om vervolgens de Dreef te bereiken. Ansichtkaart uit circa 1915.

59. Staande bij het pand Haagse Markt 16, zie je links de tramweg naar Rijsbergen en rechts die naar het Liesbosch. Het gemeentehuis staat links buiten beeld. Ansichtkaart uit circa 1915.

60. Kijkend vanaf het balkon op de tweede verdieping van het pand Haagse Markt 16, zie je links de tramweg naar Rijsbergen liggen en verder nog het gemeentehuis en de Sint Martinuskerk. Het zal geen jaren meer duren, voordat al het openbaar vervoer in de regio aan de autobus zal toekomen. Ansichtkaart uit circa 1930.

61. Kijkend vanuit één van de panden aan de Haagse Markt in de richting van de Johanneskerk van de Nederlands Hervormden aan de Dreef ligt links het hotel, café, restaurant 'Het Roode Hert', tevens 'station van den stoomtram' aan de Haagsemarkt 34. De tramweg vanuit Breda ligt in Princenhage met een mooie boog van de Markt naar de Dreef. Rechts staat het gemeentehuis. Foto uit circa 1915, collectie firma Schreurs (v/h Stutz), Stadsarchief Breda.

62. Het hotel, café, restaurant 'Het Roode Hert', tevens 'station van den stoomtram' aan de Haagsemarkt 34. Op de voorgrond ligt de tramweg met een mooie boog van de Markt naar de Dreef. Foto uit circa 1910, collectie Stadsarchief Breda.

63. Van het vroegere hotel, café, restaurant 'Het Roode Hert' (links) is niet veel authentieks meer overgebleven, dit in tegenstelling met het gemeentehuis en de Sint Martinuskerk.

64. Zoals op de foto uit Google Earth is te zien, passeerde een tram in de Dreef vanuit Princenhage (Haagse Markt) naar Rijsbergen, aan de rechterzijde de Sint Martinuskerk (links, buiten beeld) en aan de linkerzijde (rechts, zichtbaar met het torentje) de kerk van de Nederlands Hervormden (Johanneskerk). Ansichtkaart uit circa 1915.

65. Zoals op de foto uit Google Earth is te zien, passeerde een tram in de Dreef vanuit Princenhage (Haagse Markt) naar Rijsbergen, aan de rechterzijde de Sint Martinuskerk (links, buiten beeld) en aan de linkerzijde (rechts, zichtbaar met het torentje) de kerk van de Nederlands Hervormden (Johanneskerk). Rechts op de stoep ligt voor een bakkerswinkel een stapel mutsaards ('musterds') voor het stoken van de broodovens. Foto uit circa 1925.

66. Kijkend op de Dreef in zuidoostelijke richting, zien we rechts de tramweg in de richting Rijsbergen. Ansichtkaart uit circa 1905.

67. Kijkend op de Dreef in zuidoostelijke richting, zien we rechts de tramweg in de richting Rijsbergen en het in 1890 op het adres Dreef 8 gebouwde postkantoor. Ansichtkaart uit circa 1910.

68. Locomotief ZNSM 4 staat met een tram op de Dreef in Princenhage. Rechtsachter rijst het torentje van de kerk van de Nederlands Hervormden (Johanneskerk) op. Foto uit circa 1910.

69. Locomotief ZNSM 8 staat met een tram op de Dreef in Princenhage. Rechtsachter rijst het torentje van de kerk van de Nederlands Hervormden (Johanneskerk) op. Foto uit circa 1905.

70. Kijkend ter hoogte van het pand Dreef 41 (bij de kinderwagen) in zuidoostelijke richting, zien we rechts de tramweg in de richting Rijsbergen. Ansichtkaart uit circa 1915.

71. Komend vanuit de Dreef (linksachter) passeerde een tram van de ZNSM de Postillonstraat (uitkomend bij de kinderen en hun moeder aan de voordeur van huis). Vanuit de Dreef met een boog naar rechts ging een tram via de Mastboschstraat verder naar Rijsbergen. Het afbuigende wissel leidde echter naar de Centrale Werkplaats van de ZNSM aan de Mastboschstraat (zie tekening). Rechts op de foto ligt het café 'In de Druif' van D. de Graauw, dat ongetwijfeld bij het personeel van de werkplaats het doel van 'een borreltje op zijn tijd' zal zijn geweest. Foto uit circa 1910.

72. Plattegrond van de centrale werkplaats van de ZNSM te Princenhage, 1928. De betekenis van de cijfers staat in de tekening. Tekening Marius Broos, Bureau Railatlas NVBS, Roosendaal.

73. Een foto vanaf grote hoogte uit 1951 laat het ingetekende tramwegtracé ter hoogte van de centrale werkplaats te Princenhage met de aansluiting ervan zien. Het tracé naar het zuiden in de richting van Rijsbergen lag ongeveer midden in het wegdek.

74. Een kadastrale kaart van het dorp Princenhage uit circa 1825 laat de de kavel aan de zuidzijde van het dorp zien, waarop later de Centrale Werkplaats van de ZNSM zou worden gebouwd. De ZNSM kocht in 1890 de hele kavel aan de toenmalige Doelakkers (later Mastbosstraat) van ruim 8000 m2 van landbouwer Johannes Leijten. Hierop verrezen een werkplaats met bankwerkerij, locomotief- en rijtuigremise, weegbrug en een schilders- en timmermanswerkplaats. Ook kwam er een 'dubbel' woonhuis voor het hoger personeel.

Overigens is In het centrum van Princenhage de rooilijn van de historische bebouwing tot op de dag van vandaag heel goed bewaard gebleven. In een witte lijn is het tracé van de ZNSM getekend.

75. Gezicht op de Centrale Werkplaats van de ZNSM te Princenhage, 12 november 1932. De glorie van het stoomtrambedrijf is dan al flink tanend. Locomotief ZNSM 15 staat kennelijk voor de loods voor een proefneming gereed na een revisie of herstel. Linksachter is achter een aantal oude rijtuigen het dak van het magazijn te zien.

76. Gezicht in de Centrale Werkplaats van de ZNSM te Princenhage, 1927. De glorie van het stoomtrambedrijf is inmiddels voorbij, al worden er nog wel volop revisies uitgevoerd in de hoop op betere tijden. Locomotief ZNSM 14, één van de drie zeer sterke machines uit de serie 13 t/m 15 is aan de beurt. Ploegbaas Thieu de Rooy poseert op zijn oude dag gewillig bij de locomotief.

77. Gezicht op de vroegere Centrale Werkplaats van de ZNSM te Princenhage, 1938. Alle sporen zijn inmiddels opgebroken en de drie hallen zijn provisorisch ingericht tot een herstelwerkplaats voor de vloot van ruim honderd autobussen van de BBA.

78. Gezicht op de 'Biebrug' (tussen twee bomen) en de 'Biebrughoeve' of 'Kesselhoeve' (Mastbosstraat 129), iets ten zuiden van het dorp Princenhage. Links staat het café 'De Roskam', eertijds een laatste stopplaats voor de ZNSM in Princenhage, alvorens de reis werd voortgezet naar Effen, Rijsbergen, Zundert, Wernhout en verder naar Antwerpen.

Tenslotte eindigt hier dit verhaal wegens een groot gebrek aan foto's en kaarten van de stoppplaatsen onderweg. Slechts de halten Rijsbergen, Zundert, Wernhout (dorp), Wernhout (grens), Wuustwezel (grens) en Wuustwezel (dorp) komen in aparte beeldverhalen voor het voetlicht. Hieronder volgt een opsomming van alle halten en stopplaatsen onderweg en dat in 1930, in de overgang van tram naar autobus.

Dat waren: De Dog, Effen (buurtschap), Boterstaf, Krabbebosschen, Fort Oranje, Baantje, Rustoord, Maiano, Rijsbergen (dorp), Tiggelt (buurtschap), Stuivezand (buurtschap), Halte Spinola, Kweekerij Wilhelmina, Zundert (dorp), Hotel 'Ossekop' (Zundert), Café Hecker (Zundert) en Wernhout (dorp), Wernhout (grens), Wuustwezel (grens) en Wuustwezel (dorp). Buiten Rijsbergen en Zundert ging het meestal om de in deze regio in opkomst zijnde kindervakantiekolonies, gezondheidskolonies, kampeercentra en vakantieoorden.